Uwarunkowania Zaburzeń Psychicznych¶

Uwarunkowania Biologiczne¶

Czynniki te dotyczą fizjologicznych i genetycznych podstaw funkcjonowania organizmu, które mogą predysponować do rozwoju zaburzeń.

Geny i Dziedziczenie:
- Należy podkreślić, że geny nie determinują choroby psychicznej (np. schizofrenii) w sposób jeden do jednego.
- Ich rola polega na zwiększaniu podatności na rozwój danego zaburzenia w interakcji z innymi czynnikami.
Funkcjonowanie Mózgu:
- Zaburzenia w pracy mózgu, szczególnie dotyczące równowagi neuroprzekaźników, są kluczowe dla zrozumienia wielu chorób psychicznych.
Organiczne Uszkodzenia OUN:
- Uszkodzenia Centralnego Układu Nerwowego (OUN) mogą manifestować się w pierwszej kolejności jako zmiany w zachowaniu, imitując zaburzenia psychiczne.
- Przykłady obejmują: choroby mózgu, guzy mózgu, udary, stany zapalne.
Choroby Somatyczne:
- Niektóre choroby ogólnoustrojowe mogą prowadzić wtórnie do zaburzeń psychicznych.
- Przykłady: choroba Alzheimera, niedoczynność tarczycy.
Czynniki Prenatalne:
- Przebieg ciąży ma istotny wpływ na rozwój układu nerwowego.
- Czynniki ryzyka: choroby matki, infekcje w trakcie ciąży, przyjmowanie substancji psychoaktywnych przez matkę.

Uwarunkowania Psychiczne¶

Ta kategoria obejmuje wewnętrzne procesy jednostki, jej doświadczenia oraz cechy indywidualne.

Trauma i Stres:
- Uważane za jedne z najsilniejszych psychologicznych determinantów zaburzeń. Odnosi się to zarówno do stresu chronicznego (przewlekłego), jak i nagłego (ostrego).
- Trauma, zwłaszcza związana z bezpośrednim zagrożeniem życia, zdrowia lub fundamentalnej potrzeby bezpieczeństwa, ma dalekosiężne skutki.
Zespół Stresu Pourazowego (PTSD):
- Jest to specyficzna jednostka chorobowa będąca bezpośrednią konsekwencją traumy (pojawia się zazwyczaj do kilku miesięcy po zdarzeniu).
- Geneza pojęcia: Pierwotnie opisywany jako "stres bojowy" u żołnierzy wracających z wojny, którzy byli narażeni na:
  - Bezpośrednie zagrożenie życia.
  - Obrazy śmierci (kolegów, wrogów, ciał).
  - Ekstremalne bodźce zmysłowe (dźwięki, zapachy).
- Rozszerzenie definicji: Analogiczne objawy zaobserwowano u ofiar innych zdarzeń:
  - Rozbojów z użyciem broni.
  - Pobić i zgwałceń.
  - Wypadków drogowych i katastrof.
Trauma nie musi prowadzić wyłącznie do PTSD; może skutkować również zaburzeniami lękowymi czy zespołami depresyjnymi.
Styl Życia:
- Czynniki te budują ogólną odporność psychiczną i są kluczowe w profilaktyce zdrowia psychicznego.
- Dieta: Składniki dostarczane organizmowi.
- Sen: Regeneracja i wypoczynek.
- Aktywność fizyczna.
- Substancje psychoaktywne: Ich używanie i rozwój uzależnień są istotnym czynnikiem psychicznym, mimo iż mają one również bezpośredni wpływ fizjologiczny.
Czynniki Poznawcze (Kognitywne):
- Błędne przekonania: Destrukcyjne, nierealistyczne przekonania dotyczące siebie, świata lub ról społecznych (np. "mężczyzna musi zarabiać więcej", nierealistyczne standardy dla matki/żony).
- Prowadzą one do stresu, poczucia bycia "niewystarczającym" i dyskomfortu.
- Praca nad zmianą tych przekonań jest fundamentem terapii poznawczo-behawioralnej (CBT), która zakłada, że sposób myślenia bezpośrednio wpływa na emocje i zachowanie.
Osobowość i Temperament:
- Osobowość: Cechy takie jak perfekcjonizm, niska samoocena czy nasilona potrzeba kontroli mogą zwiększać podatność.
- Temperament: Jest to biologicznie uwarunkowana, stabilna część osobowości (kształtuje się wcześnie i jest stała). Obejmuje m.in. reaktywność emocjonalną (siłę układu nerwowego), która determinuje sposób radzenia sobie w sytuacjach trudnych i nowych (wpływ np. na zaburzenia lękowe).

Uwarunkowania Społeczno-Kulturowe¶

Kontekst społeczny, normy kulturowe i środowisko, w którym jednostka wzrasta i funkcjonuje.

Wpływ Kultury na Obraz Zaburzeń:
- Kultura kształtuje system przekonań, sposób myślenia i odczuwania emocji.
- Swoiste kulturowo zespoły zaburzeń: Zaburzenia występujące tylko w określonych kręgach kulturowych.
  - Przykład: Koro (głównie Chiny, Indie, Malezja) – paniczny lęk przed śmiercią, która ma nastąpić wskutek wciągnięcia genitaliów (penisa u mężczyzn, sromu u kobiet) w głąb brzucha.
- Istnieją też zaburzenia uznawane za niezależne od kultury, np. depresja, której przypadki obserwuje się globalnie, a ich liczba rośnie wraz z rozwojem cywilizacyjnym.
Środowisko Rodzinne:
- Postawy rodzicielskie.
- Kolejność narodzin: Badania (głównie amerykańskie) wskazują, że kolejność narodzin wpływa na traktowanie przez rodziców i przypisywanie cech (np. pierwsze dziecko jest obarczane większą odpowiedzialnością, co statystycznie zwiększa szansę na objęcie ról przywódczych, np. prezydenta).
- Role w rodzinach dysfunkcyjnych: Szczególnie widoczne w rodzinach z problemem alkoholowym, gdzie dzieci przyjmują sztywne, nieświadome role (np. opiekun, kozioł ofiarny, rozweselacz). Role te są następnie przenoszone na dorosłe życie i relacje.
- Styl przywiązania: Podział na styl bezpieczny i pozabezpieczny. Pozabezpieczny styl przywiązania (wynikający np. z traum wczesnodziecięcych) jest silnie powiązany z rozwojem późniejszych zaburzeń (np. zaburzeń preferencji seksualnych, co badała prof. Maria Beissert w kontekście pedofilii).
Wpływy Społeczne i Normatywne:
- Religia: Skrajne, rygorystyczne systemy wierzeń (niezależnie od wyznania) mogą mocno wpływać na kształtowanie postaw i sprzyjać powstawaniu zaburzeń.
- Utrwalanie zaburzeń: Poddawanie chorych działaniom np. szamanów, uzdrowicieli, co wynika z systemu wierzeń danej kultury.
Migracje.
Mechanizm naśladownictwa (Społeczne uczenie się):
- Obecnie kluczowy jest wpływ mediów, a zwłaszcza internetu.
- Obserwowanie innych kształtuje postawy, emocje i potrzeby.
- Przykład negatywny: Kształtowanie postaw presuicydalnych i naśladownictwo samobójstw, znane jako Syndrom Wertera (od "Cierpień młodego Wertera").
- Normy kulturowe: Zróżnicowanie tego, co uznawane jest za normę (np. używanie halucynogenów w rytuałach, akceptowalny wiek inicjacji seksualnej).

Wnioski: Model Biopsychospołeczny¶

Zaburzenia psychiczne nigdy nie są wynikiem działania jednego, izolowanego czynnika. Zawsze należy rozpatrywać je jako splot (wzajemne oddziaływanie) wszystkich wymienionych uwarunkowań.

Czynniki biologiczne, sytuacyjne (stres, trauma) i procesy psychiczne (przekonania, osobowość) są osadzone w kontekście socjokulturowym i rozwojowym.
Przykład interakcji: Badania (np. z 2015 r.) wskazują, że mózgi dzieci wychowujących się w zaniedbanych, zubożałych środowiskach (czynnik społeczny) dosłownie kurczą się (czynnik biologiczny), tracąc komórki nerwowe np. we wzgórzu. Pokazuje to, jak czynniki środowiskowe bezpośrednio przekładają się na biologię mózgu.